การออกเสียงตัว ฑ ที่มาจากบาลีและสันสกฤต
คำที่เป็นปัญหาในการออกเสียงมากที่สุดคำหนึ่ง ก็คือ คำที่มีตัว ฑ อยู่ด้วย ว่าเมื่อใดจะออกเสียงเป็น ด และเมื่อใดจะออกเสียงเป็น ท คำบางคำในภาษาบาลี พระท่านเคยออกเสียงเป็น ด แต่เรามาออกเสียงเป็น ท ก็มี ทำอย่างไรเราจึงจะกำหนดได้ว่าเมื่อใดจะออกเสียง ด และเมื่อใดจะออกเสียง ท เรื่องนี้เป็นเรื่องที่ค่อนข้างยาก ไม่สามารถจะวางกำหนดกฎเกณฑ์ให้ตายตัวลงได้ แต่ก็พอมีหลักอยู่บ้าง ดังที่ท่านอาจารย์กำชัย ทองหล่อ กรรมการชำระปทานุกรมแห่งราชบัณฑิตยสถานได้ให้ไว้ในหนังสือ “หลักภาษาไทย” ของท่าน ดังนี้
ก. ออกเสียงเป็น ด เมื่อเป็นคำตาย เช่น “ตัณฑุล” (ตัน-ดุ-ละ) ซึ่งแปลว่า ข้าวสาร “บัณฑิต” (บัน-ดิด) ซึ่งแปลว่านักปราชญ์ หรือ ผู้จบการศึกษาระดับปริญญา “บัณฑิตย์” เช่น ราชบัณฑิตยสถาน แปลว่า ความเป็นบัณฑิต ความฉลาด “บัณฑุ” (บัน-ดุ) แปลว่า สีเหลือง “บัณเฑาะก์” (บัน-เดาะ) แปลว่า กะเทยหรือขันที “บัณเฑาะว์” (บัน-เดาะ) คือ กลองเล็ก ๆ ชนิดหนึ่งที่พวกพราหมณ์ใช้ในพระราชพิธี เช่นคำว่า ไกวบัณเฑาะว์ “บุณฑริก” (บุน-ดะ-ริก) แปลว่า บัวขาว “มณฑป” (มน-ดบ) แปลว่า เรือนยอด “ฑังสะ” (ดัง-สะ) แปลว่า เหลือบ หรือ ยุง “เลฑฑุ” (เลด-ดุ) หรือ “เลณฑุ” (เลน-ดุ) แปลว่า ก้อนดิน
ข. ออกเสียงเป็น ท มีทั้งคำเป็นและคำตาย เช่น “กมัณฑลุ” (กะ-มัน-ทะ-ลุ) แปลว่า หม้อน้ำ “กรัณฑรัตน์” (กะ-รัน-ทะ-รัด) แปลว่า ตลับเพชร “กุณฑล” (กุน-ทน) แปลว่า ตุ้มหู “กุณฑี” (กุน-ที) แปลว่า หม้อน้ำ, เต้าน้ำ "กุณโฑ" (กุน-โท) แปลว่า คนโท, หม้อน้ำ “ขัณฑสีมา” (ขัน-ทะ-สี-มา) แปลว่า ส่วนที่เป็นเขตแดน “ขัณฑสกร” (ขัน-ทด-สะ-กอน) แปลว่า น้ำตาลกรวด “คัณฑมาลา” (คัน-ทะ-มา-ลา) ชื่อฝีชนิดหนึ่ง “คัณฑสูตร” (คัน-ทะ-สูด) ชื่อฝีชนิดหนึ่ง “เคณฑะ” (เคน-ทะ) แปลว่า ลูกข่าง “จัณฑาล” (จัน-ทาน) แปลว่า ต่ำช้า, ดุร้าย “ทัณฑฆาต” (ทัน-ทะ-คาด) ชื่อเครื่องหมายบังคับอักษรไม่ให้ออกเสียง “บัณฑร” (บัน-ทอน) แปลว่า สีขาวเหลือง “บัณฑูร” (บัน-ทูน) แปลว่า คำสั่ง “มณฑก” (มน-ทก) แปลว่า กบ “มณฑล” (มน-ทน) แปลว่า บริเวณ, วงรอบ, แคว้น “มณฑา” (มน-ทา) ชื่อต้นไม้ชนิดหนึ่ง “มณฑารพ” (มน-ทา-รบ) ชื่อดอกไม้สวรรค์ “มัณฑนะ” (มัน-ทะ-นะ) แปลว่า เครื่องประดับ, การตกแต่ง “มัณฑุก” (มัน-ทุก) แปลว่า กบ
คำต่าง ๆ ดังกล่าวมานี้ ล้วนเป็นคำเก่า ๆ ที่ท่านเก็บไว้ในพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๔๙๓ แล้ว ส่วนในพจนานุกรม ฉบับ พ.ศ. ๒๕๒๕ ท่านได้เก็บคำที่มี “ฑ” อยู่ด้วยไว้อีกหลายคำ บางคำก็ออกเสียง ด บางคำก็ออกเสียง ท เมื่อใดจะออกเสียงอย่างใดนั้น จะได้นำมาเสนอท่านผู้ฟังในคราวหน้า
เมื่อคราวที่แล้วได้กล่าวถึงการออกเสียงตัว ฑ ที่มาจากคำบาลีและสันสกฤต ซึ่งเรามักจับหลักไม่ได้ และ ท่านอาจารย์กำชัย ทองหล่อ ได้ให้หลักไว้เป็นแนวสังเกต แม้จะใช้เป็นหลัก ๑๐๐ เปอร์เซ็นต์ไม่ได้ก็ตามแต่ก็ยังดีกว่าไม่มีหลักเสียเลย
ในพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ ได้เก็บคำพวกที่มี ฑ อยู่ด้วย ไว้อีกหลายคำตามความเจริญงอกงามของภาษา ซึ่งคำเหล่านั้นก็มีที่มาจากภาษาบาลีและสันสกฤตทั้งนั้น พอจะแยกเป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ได้ ๒ กลุ่ม คือ กลุ่มที่มีคำว่า “ทัณฑ” (ทัน-ดะ) เป็นหลัก กับกลุ่มที่มีคำว่า “ภัณฑ” (พัน-ดะ) เป็นหลัก ดังนี้
กลุ่มที่มี “ทัณฑ” ซึ่งแปลว่า “โทษเนื่องด้วยความผิด” เป็นหลัก ได้แก่
๑. ทัณฑกรรม (ทัน-ดะ-กำ) น. การลงโทษ, โทษที่ลงแก่สามเณรที่ประพฤติผิด.
๒. ทัษฑฆาต (ทัน-ทะ-คาด) น. ชื่อเครื่องหมายสำหรับฆ่าอักษรที่ไม่ต้องการออกเสียง มีรูปดังนี้ “ ”.
๓. ทัณฑนิคม (ทัน-ทะ-นิ-คม) น. เรือนจำที่จัดเป็นนิคมให้ผู้ต้องโทษนำครอบครัวไปอยู่และทำมาหากินในที่นั้นได้.
๔. ทัณฑ์บน (ทัน-บน) น. ถ้อยคำหรือหนังสือสัญญาว่าจะไม่ประพฤติละเมิดตามเงื่อนไขที่ได้ให้ไว้, ทานบน ก็ว่า. (คำนี้ที่ “ทัณฑ” ท่านการันต์ตัว ฑ จึงไม่ต้องออกเสียง)
๕. ทัณฑวิทยา (ทัน-ทะ-วิด-ทะ-ยา) น. วิชาที่ศึกษาเกี่ยวกับวิธีลงโทษผู้กระทำผิดทางอาญา. (อ. penology).
๖. ทัณฑสถาน (ทัน-ทะ-สะ-ถาน) น. เรือนจำประเภทหนึ่งเป็นที่ควบคุมผู้ต้องโทษที่ได้รับการคัดเลือกจากเรือนจำตามลักษณะประเภทความผิด เกณฑ์อายุ และเพศ เพื่อผลในการฝึกอบรมวิชาชีพ
๗. ทัณฑิกา (ทัน-ทิ-กา) น. ชื่อกาพย์ชนิดหนึ่ง มีกลอนสัมผัสกันคล้ายกาพย์สุรางคนางค์.
๘. ทัณฑิมา (ทัน-ทิ-มา) น. ชื่อนกในพวกสัตว์หิมพานต์ รูปเป็นครุฑถือกระบอง.
๙. ทัณฑีบท (ทัน-ที-บด) น. โคลงโบราณชนิดหนึ่ง
ส่วนกลุ่มที่มี “ภัณฑ” ซึ่งแปลว่า “สิ่งของ, เครื่องใช้” เป็นหลัก ได้แก่
๑. ภัณฑครรภ (พัน-ดะ-คับ) น. ห้องเก็บของ.
๒. ภัณฑาคาร (พัน-ดา-คาน) น. โรงไว้ของ, คลังเก็บของ.
๓. ภัณฑาคาริก (พัน-ดา-คา-ริก) น. เจ้าหน้าที่ผู้รักษาคลังเก็บสิ่งของของสงฆ์.
๔. ภัณฑารักษ์ (พัน-ทา-รัก) น. ผู้รักษาคลังเก็บสิ่งของ.
๕. ภัณฑนะ (พัน-ดะ-นะ) น. การทะเลาะ, การทุ่มเถียง, การแก่งแย่ง.
๖. พิพิธภัณฑสถาน (พิ-พิด-ทะ-พัน-ทะ-สะ-ถาน) น. สถาบันถาวรที่เก็บรวบรวมและแสดงสิ่งต่าง ๆ ที่มีความสำคัญด้านวัฒนธรรมหรือด้านวิทยาศาสตร์ โดยมีความมุ่งหมายเพื่อให้เป็นประโยชน์ต่อการศึกษาเล่าเรียนและก่อให้เกิดความเพลิดเพลินใจ.
